O Apalpador, tamén coñecido como Apalpabarrigas ou Pandigueiro -segundo as zonas- é a figura mítica da tradición galega ligada ao Nadal. Trátase dun carboeiro das montañas do Courel que visita os nenos e as nenas na noite do 31 de decembro, e apálpalles o ventre para confirmar se comeron abondo durante o ano que está a rematar. Deséxalles un ano de fartura (moitos aseguran que murmura “así esteas todo o ano” a quen ten o estómago satisfeito) e de paso, deixa algún presente, sendo o máis tradicional unha presada de castañas.
A recuperación desta figura é relativamente recente: en 2006 José André Lôpez publicaba no Portal Galego da Língua un artigo sobre el, e no ano seguinte a asociación compostelá A Gentalha do Pichel, comezaba un traballo de divulgación do mítico home das montañas.
En poucos anos a figura popularizouse, até a actualidade.
Fotografía: Turismo de galicia
A recuperación foi posíbel grazas, en boa medida, ás fontes orais, nomeadamente através de cántigas, que aínda conservaban memoria deste personaxe: Houvo informantes que lembraban a visita do Apalpador nas comarcas de Sarria, Quiroga, Lemos, Terra de Trives e nos Ancares, entre outras. Ademais, na comarca galegofalante do Bierzo tamén se recolleron testemuños que falan dunha personaxe feminina, a Apalpadoira ou Apalpadora.
Segundo algunhas interpretacións etnográficas, esta figura ligada ao Nadal podería ter reminiscencias dunha práctica realizada polos arúspices lusitanos, que tiñan ritos en que examinaban o ventre da xente para predicir o futuro, segundo narra que acontecía na zona xeográfica aproximada correspondente á atual Galiza, o historiador grego Estrabón.
Como curiosidade, na vila andaluza de Écija, existe unha figura natalicia moi similar, o Tientapanzas, que foi recentemente recuperado pola veciñanza e podería ter orixe galega, por ser unha zona de repoboación galega nos séculos VIII e XV, durante as guerras de expulsión da poboación árabe.
Fotografía: https://www.elidealgallego.com/
Cantigas populares
Existen diferentes cantigas populares arredor desta personaxe, como esta recollida por José André Lôpez en Romeor do Courel en 1994, da informante Amadora de Galego:
Vaite logo meu ninín / miña neniña,
marcha agora pra a camiña,
que vai vir o Apalpador
a apalparche a barriguiña.
Mañá é día de cachela
que haberá gran nevarada
e vai vir o Apalpador
cunha mega de castañas.
Por aquela cemba
xa ven relumbrando
o señor Apalpador
para darvos o aguinaldo.